Zdrastvene prilike na pristanu

Prva ljekarsko-zubna služba uspostavljena je na Pristanu 1906. godine, a njeno osnivanje iniciralo je “Barsko društvo”. U to vrijeme počinje izgradnja željezničke pruge od Bara do Virpazara, pa se javila potreba za ovakvom institucijom. Tokom 1891. godine publikovan je prvi “Sanitetski zakonik za Knjaževinu Crnu Goru”, a po njegovom izdavanju postavljani su prvi ljekari u većim varošicama tada još administrativno nepodijeljene crnogorske države (Podgorica, Nikšić, Bar, Ulcinj, Kolašin). Krajem 1884. godine za okružnog ljekara u Baru postavljen je dr Filipović, koji je ranije služio na Cetinju. Nakon njega, nepunih godinu dana (1907-1908.) u Starom Baru je radio dr Jovan Kujačić, ljekar i publicista, pisac i prevodilac, ali je ubrzo premješten u Danilovgrad gdje je postao upravnik Doma za umobolne. U godinama do Prvog balkanskog rata ordinirao je dr Stefan Džamonja. Rođen je 1873. u Buljarici, a završio medicinu u Beču 1903. godine. Nakon obavljanja posla u Ulcinju, postavljen je za oblasnog kontraktualnog ljekara u Baru 1908. godine. U našem gradu je bio do oktobra 1912, kada je određen za vojnog ljekara primorskog odreda crnogorske vojske. Govorio je italijanski, njemački i francuski jezik, i napisao rad “O liječenju raznih bolesti pomoću gladovanja”.
Za potrebe “Barskog društva”, u cilju praćenja zdravlja radnika i osoblja, kao i u svrhu pružanja ljekarske pomoći, na Pristan je još za vrijeme Knjaževine Crne Gore doveden italijanski Jevrej, dr Ernesto de Benedetti, vrlo cijenjena ličnost u Baru. Kao dobrovoljac je učestvovao u Balkanskom ratu na strani Crne Gore i aktivno – informacijama, novcem i posredovanjem – skupa sa ženom, Milicom Rafailović iz Paštrovića, pomagao partizanski pokret u toku Drugog svjetskog rata. Njemci su radi toga objesili njegovu ženu, a ljekara deportovali januara 1944. godine u logor u Njemačkoj, gdje je umro. Dr Benedetti je bio jedini ljekar na Pristanu, no, nikoga od građana nije liječio, a ordinirao je u kući u kojoj je živio, pored upravne zgrade “Barskog društva”.
U barskoj kotlini ordinirala su desetak godina prije rata tri “civilna” doktora. U Gretvi je još od 1910. godine živio stari dr Josip Pera, Dalmatinac, ruski đak. Čitav svoj radni vijek proveo je u Baru, liječio i zdravstveno prosvjećivao narod, učeći ga higijeni i ponašanju u teškim situacijama. Bio je spreman u svako doba noći poći pacijentu i u udaljena sela, često bez ikakve nadoknade. Otišao je 1930. godine u penziju, i rijetko liječio građanstvo, no, Barani su mu gotovo redovno donosili sitne poklone i ukazivali mu sve počasti.
Sredinom 1932. god. došao je u Bar dr Cvjetko Popović, koji je živio u Popovićima, u kući nastavnika Ilije Lekića. Liječio je ljude privatno, ali siromašnima nije naplaćivao, govoreći da će “uzeti od Mitra (Iličkovića) ili Omera Mekulina (Mustafića)”. Za vrijeme rata nije htio da primi novac od izbjeglica, čak ni za injekcije i ljekove koje je sam plaćao i nabavljao. Tokom 1943. godine pošao je u partizane, bio ljekar Drugog udarnog korpusa. Nakon rata je bio u Golniku na specijalizaciji plućnih oboljenja, da bi postao direktor sanatorijuma na Cetinju. Umro je od tuberkuloze, zarazivši se od bolesnika. Jedina medicinska sestra, Darinka Vukčević, živjela je u Podgradu.
U Starom Baru, na Biskupiji, osnovan je 1932. godine Dom narodnog zdravlja sa narodnim kupatilom. U svom sastavu imao je školsku polikliniku, opštu i antimalaričnu ambulantu. Antimalarično odjeljenje je bilo u kući na sprat, i u njemu je radio stari ruski doktor Georgije Abramov. U prizemlju su bila kupatila, a ispred kuće fontana sa ribicama, prva u kraju. Dr Abramov je u “Banji”, kako su mještani zvali ovo zdanje, snimao i pregledao dvaput godišnje đake Gimnazije. Sa njim su u Antimalaričnoj ambulanti radili i dr Osman Deronja i dr Cvjetko Popović.
Prvi i tada jedini zubotehničar u čitavom barskom srezu, Pišel, bio je Čeh porijeklom, živio je i ordinirao u staroj kući Đura Marovića u naselju Popovići. Poslije je odselio u Kotor i tamo umro, gdje mu i danas živi sin, cijenjeni zubar Augustin – Bubi.
U starobarskoj čaršiji je na prelazu XIX i XX vijeka otvorena i prva apoteka, a vlasnik je bio Milonja Lakić iz Vasojevića, koji je svršio farmaciju u Kijevu. Nakon Lakića koji je 1908. godine preuzeo podgoričku apoteku, u Bar je došao farmaceut Simo Avramović, rodom iz Boke Kotorske. Predratnim Baranima u najboljem je sjećanju ostao znameniti “Gligo Apotekar” (Gligo Rikardo), koji je u glavnoj starobarskoj ulici držao do Drugog svjetskog rata apoteku, i bio zaslužan za pokretanje niza kulturno-sportskih institucija.
Završetak Drugog svjetskog rata barska opština, a samim tim i Novi Bar, odnosno Pristan, dočekala je u teškim uslovima. U urbanom dijelu nije bilo kvalitetnih zdanja za život i potrebe organa vlasti, seoska domaćinstva su bila zapuštena, a porat pod Volujicom bio je onesposobljen za prihvat brodova. Električno osvijetljenje i vodu iz vodovodne mreže imali su samo djelovi Pristana, ali je i to bilo van upotrebe. Konstantnu epidemiološku opasnost predstavljale su zapuštene močvare, riječni i jezerski rukavci, koji su decenijama bili leglo malaričnih komaraca. Ništa manja opasnost nije bila ni od ostalih zaraznih bolesti – trbušnog i pjegavog tifusa, difterije i tuberkuloze. Stoga, nije čudo da je jedan od prvih zadataka nove vlasti bilo podizanje zdravstvene kulture i stvaranje osnova za obnovu zdravstvene službe.
Poslije završetka rata u Starom Baru su ordinirali jedan ljekar i dvije medicinske sestre, a početkom 1945. godine za bolničke svrhe preuređen je pristanski hotel “Marina”, na čelu sa dr Ljubicom Ibikom Mijušković, kasnije Medigović. U funkciji je bio i Dom narodnog zdravlja, iznad Starog porta u italijanskim barakama. Sačuvan je podatak da je u periodu od osnivanja do prvih dana jula 1946. godine, u ambulanti izvršen pregled 11.436 vojnih ranjenika i civilnih bolesnika. Samo nekoliko mjeseci nakon oslobođenja, počelo se sa serijalom predavanja o najopasnijim zaraznim bolestima i mjerama prevencije za njihovo suzbijanje. S tom praksom nastavljeno je i kasnije, pa su u sali Radničkog doma predavanja dr`ali eminentni ljekari. Takođe, i sreski ljekar, dr Čelebić, išao je po selima i držao predavanja iz “higijene i narodnog zdravlja”. Tako je, recimo, u organizaciji Odbora Društva za kulturnu saradnju Crne Gore i SSSR, dr Dušan Mandić brojnom auditorijumu besjedio na temu “Zdravstvena služba i medicina u Sovjetskom Savezu”.
Kolika je opasnost od epidemije malarije prijetila Pristanu, i Baru uopšte, pokazuje i osnivanje Sreskog koordinacionog savjeta za suzbijanje malarije. Njegovi članovi bili su ljudi svih vjera, a među njima i Hasan Šlaković, Risto Lekić, Avdo Ramusović, dr Der Franc i Milo Đinđinović… Aprila 1947. godine otpočela je sa izgradnjom zgrada Malaričnog instituta u Starom Baru, a radovima na trospratnom zdanju rukovodili su tehničari Nikola Radović i Đoko Prelević. Nastavljena je i višedecenijska borba protiv endemične malarije, održavanjem jednomjesečnog kursa za asanatore u organizaciji Ministarstva narodnog zdravlja i socijalnog staranja. Tečaj za osposobljavanje ljudi za terenski rad protiv opake bolesti pohađalo je 12 ljudi. Ubrzo je uslijedio i kurs za prvu pomoć u Starom Baru, kojeg je pohađalo 35 mladića i djevojaka, da bi se taj broj 1950. godine popeo na čak 407 slušalaca u barskom srezu.
Izgleda da je već 1949. godine prestala s radom ambulanta i privremena bolnica na Pristanu, jer se u svim izvještajima iz tog perioda pominje da su ove ustanove smještene u Starom Baru. Interesantno je da je većina radnika i namještenika Doma narodnog zdravlja i Narodne bolnice živjelo na Pristanu, a ustanove su bile u Starom Baru, pa se već tada povlačilo pitanje konačnog premještanja institucija pod Volujicu. Inače, uslovi rada u starobarskoj ambulanti 1949. godine bili su daleko od dobrih. Ordinirao je samo jedan ljekar, uz to vršeći dužnost zdravstvenog referenta, a obilazio je i bolesnike po kućama. Uz to, ambulanta je posjedovala samo jedna rashodovana kola za zdravstvenu službu. Zdravstvene ustanove su vršile i raspodjelu deficitarnog mlijeka u prahu. Tokom 1949. godine u Starom Baru je završena izgradnja bolnice. Uvedeno je novih 40 kreveta, što je uz postojećih 80, činilo kapacitet od 120 bolesničkih kreveta. U novinskim člancima iz toga doba se iznosi kako “bolnica u Baru zadovoljava svojim radom, kako u pogledu odnosa ljekara i osoblja prema bolesnicima, tako i u održavanju higijenskih propisa, dok prostorije zubne ambulante ne odgovaraju potrebama”. U bolnici u to vrijeme rade dva ljekara na četiri odjeljenja – internom, hirurškom, infektivnom i porođajnom.
Prva veća zdravstvena akcija na Pristanu u poslijeratnom periodu izvedena je od 21. do 30. januara 1952. godine, sa ciljem da se utvrdi sanitarno stanje objekata u kojima ljudi stanuju i borave. U akciji su učestvovale tri zdravstvene ekipe kojima su rukovodila stručna lica, uz pomoć higijeničara sreske ambulante i predstavnika narodne vlasti. Obilazak kuća iskorišten je i za dezinfekciju mahom dozidanih klozeta hlornim krečom i zaprašivanje stanova DDT praškom protiv insekata. Tom prilikom pregledano je ukupno 580 stambenih zgrada i ustanova, 532 dvorišta, dezinfikovano 407, a izgrađeno 60 novih klozeta, pregledano 268 živinarnika i svinjaca, i 208 bunara i česama. Izdato je 397 odredbi za poboljšanje sanitarnog stanja, popravljeno dvadesetak bunara, zatrpane lokve u dvorištima i oko njih. Svako domaćinstvo na Pristanu nabavilo je sanduke za smeće, uz dogovor da ga odvoze kola čiji je vlasnik Gradski odbor.
Mjesec dana docnije, održana je godišnja Skupština sindikalne podružnice zdravstvenih radnika u Baru. Istaknuto je da je za vrijeme malarične sezone poprskano oko 15.000 kuća i štala, i oko 200.000 vodenih površina. U sreskoj ambulanti su u toku 1951. godine izvršena 14.594 ljekarska pregleda i 4.666 previjanja i injekcija. U savjetovalištu za trudnice bilo je 1366 posjeta, a u zubnom odjeljenju 9750. Narodna bolnica je 1951. primila 1886 bolesnika, uz obavljenu 461 operaciju, dok je Narodna apoteka imala 2,500.000 dinara prometa. U maju 1953. godine izvršeno je fluorografsko snimanje stanovništva starosti iznad 14 godina, čime se dobila najvjernija slika stanja tuberkuloze u opštini.
Opštinski izvještaji iz 1954. u srezu barskom pominju sljedeće zdravstvene ustanove: Opšta bolnica “Blažo Orlandić” Bar (sa hirurškim, internim, dječijim i porođajnim odjeljenjem, ima 170 ležaja, rade tri ljekara specijaliste i 3 opšte prakse – fali očni, ginekolog, rentgenolog i bakteriolog), Sreska ambulatna Bar (opšta ambulanta, zubno odjeljenje, dječiji dispanzer, antituberkulozni dispanzer, klinički laboratorijum i higijensko-epidemiološka služba, rade 3 ljekara opšte prakse, a dispanzere honorarno vode specijalisti), Ambulanta Ulcinj, Ambulanta Petrovac, Ambulanta Vir, Higijenska stanica Sveti Stefan, Higijenska stanica Ostros, te apoteke u Baru, Viru i Ulcinju, svaka sa po jednim farmaceutom.
Godine koje su uslijedile donijele su preseljenje Sreske ambulante iz Starog Bara u prostorije hotela “Rumija”, a odatle polovinom 1955. u tri novopodignute zgrade (za opštu ambulantu i laboratorijum, antituberkulozni dispanzer i dječiji dispanzer) na samom ulazu u Pristan. Tokom 1956. sagrađena je administrativna zgrada i magacin, a otvoreno je i Savjetovalište za majke pri Dječijem dispanzeru. U obraćanju opštinskim organima upravnik dr Ljubica Medigović 9. aprila 1955 ističe da se “zdravstvena služba svakog dana proširuje, da već imamo tri stalna ljekara opšte prakse te i da će uskoro dobiti i ljekara zubara, da su pri ovoj ustanovi organizovane specijalističke ordinacije, laboratorijum, dječiji i antituberkulozni dispanzer i zubna ambulanta … te da su ispunjeni svi organizacioni uslovi da se ova ustanova proglasi Domom narodnog zdravlja u Baru”. Načelnik Andija Đokvučić je na sjednici Narodnog odbora sreza barskog, Savjeta za narodno zdravlje i socijalnu politiku, 11. jula 1955. odobrio ovaj zahtjev, te je i zvanično ustanova postala Dom narodnog zdravlja, čime je izdignuta na viši stepen.
Ubrzana urbanizacija opštine iziskivala je povećanju potražnju deficitarnih kadrova, koji su pronalaženi po čitavoj Jugoslaviji. Naravno, angažman je donosio beneficije koje nijesu uživali mještani. U barskom arhivu sačuvan je ugovor iz marta 1955 ugovor po kome je Narodni odbor postavio dr Ivana Zankovića za šefa kožno-veneričnog odjeljenja Narodne bolnice “Blažo Orlandić”, s tim da privremeno radi u Domu narodnog zdravlja na Pristanu dok se ne stvore potrebne prostorije. Klauzule predviđaju specijalističku i opštu praksu za platu od 30.000 dinara, i obezbijeđen stan od najmanje dvije sobe, pretsoblje i nusprostorije. Dok se doktoru ne nađe stan, živjeće u hotelu “Rumija”, a ima pravo svaka dva mjeseca da obilazi familiju u Beogradu. Jedina obaveza dr Zankovića bila je da u Baru ostane barem godinu dana. Pri Domu zdravlja otvorena je krajem 1956. godine i školska zubna ambulanta. Ambulanta je radila tri puta nedjeljno (ponedjeljak, srijeda, petak). Dvije godine ranije, septembra 1955, pri Dječijem dispanzeru Doma zdravlja otvoreno je i savjetovalište za majke, koje je radilo svakog ponedjeljka. U savjetovalištu su majke mogle dobiti sva uputstva u vezi sa pravilnom ishranom i njegom djece.
O svim pitanjima iz oblasti zdravstva i socijalnog staranja u drugoj polovini pedesetih, u Baru se stara Savjet za narodno zdravlje i socijalno staranje. Operativni dio pripada Odjeljenju na čijem je čelu načelnik Andrija Đokvučić, a koje priprema materijal za sjednice Savjeta. U nadležnosti Savjeta su djeca pod starateljstvom, defektna lica, socijalno ugroženi; Savjet raspravlja o sanitarno-epidemiološkim problemima, o zdravstvenoj zaštiti djece, zdravstvenom prosvjećivanju, o cijeni koštanja bolničkog dana i pregleda, o radu upravnih odbora zdravstvenih ustanova, o invalidskoj zaštiti, o provođenju zdravstvenog prosvjećivanja, o perspektivnom planu razvoja zdravstvenih ustanova i kadrova… Konkretne poteze Savjet je povukao 19. marta 1955. godine. Tada je na osnovu Opšteg zakona o spriječavanju i suzbijanju zaraznih bolesti, a po odluci sanitarnog inspektora, uvedena privremena obustava nastave u trajanju zbog osam dana zbog epidemije gripa.
U Zapisniku sa jedne od sjednica Savjeta iz iz 1957. navodi se da na području opštine ima 17 školskih kuhinja sa preko 2.000 djece, tri zabavišta rade nekoliko godina, a na Pristanu je otvoren mliječni dječiji restoran i restoran dječije ishrane. Sve zdravstvene ustanove nalaze se pod društvenim upravljanjem, tj. na čelu su upravni odbori. U opštini postoji dobar zdravstveni centar sa 15 ljekara, a ističe se potreba za većim brojem, jer prema statistikama, na jedan sat rada ljekara otpada 5 % ukupnih pregleda. U ambulanti na Pristanu je 1956. godine obavljeno 17.894 prvih, i 9.078 ponovljenih pregleda. Ljekari Doma zdravlja obavili su 1.888 kućnih posjeta (na 8 stanovnika jedna kućna posjeta, a jugoslovenski prosjek je bio jedna posjeta na 15 stanovnika).
Broj zapošljenih ljekara u Domu zdravlja 1959. godine popeo se na pet – ordinirali su dr Ljubica Medigović, dr Branko Šilić, dr Ibrahim Divanović, dr Aleksandar Krstić i stomatolog čije ime nije zabilježeno. Uz to, u radnom odnosu bilo je devet ljudi sa srednjom i četiri sa nižom stručnom spremom (ukupno 17 radnika u medicinskoj struci), uz dva administrativna radnika i pet koji se vode kao tehničko osoblje. Poređenja radi, samo tri godine docnije, u Domu zdravlja radi ukupno 31 medicinar, bilo kao ljekar, bilo u svojstvu pomoćnog osoblja, a na studijama je pet stipendista, što samo govori sa kakvom se ozbiljnošću pristupalo projektu podizanja zdravstvenih institucija u Baru. Tokom 1960. godine u antituberkuloznom dispanzeru je izvršeno 4.089 pregleda, u dječijem 7.920, na školskoj poliklinici 4.213, a u ostalim segmantima 538, što ukupno čini 16.760 pregleda u Domu zdravlja.
U jednom izvještaju iz 1962. godine navodi se da je Dom zdravlja “ambulantno-poliklinička, dispanzerska i higijensko-protivepidemijska ustanova” i da ga čine sljedeće organizacione jedinice: “opšta ambulanta sa previjalištem, labaratorij, služba hitne pomoći, partonažna služba, zubno odjeljenje, dječiji dispanzer, školski dispanzer sa savjetovalištem za majke i djecu, antituberkulozni dispanzer, školski dispanzer, dispanzer za žene sa savjetovalištem za trudnice i savjetovalištem za kontracepciju, specijalističke ordinacije, higijensko-epidemiološka stanica i administrativna služba. U Domu zdravlja su tada radila četiri ljekara opšte prakse, ftiziolog, pedijatar i stomatolog.
Dobro je radila i apoteka na Pristanu. U izvještaju upravnika mr. Ljerke Stanković (naslijedila na tom mjestu Bogdana Markovića) od 24. marta 1961. stoji da je “apoteka 1959. god. izvršila 79.247 izdavanja lijekova, dok je taj broj u 1960. godini 81.770”. U apoteci su radila tri stručna lica, uz honorarne službenike na administrativno-računskom mjestu. Od marta 1962. godine upravnik apoteke bio je Vidoslav Gostiljac.
Sredinom 1961. u Domu narodnog zdravlja radi sedam ljekara (dr Ljubica Medigović, dr Božidar Lukšić, dr Olga Bošnjak, dr Aleksandar Krstić, dr Ibrahim Divanović (na specijalizaciji interne medicine), dr Zlatoje Hadžibabić, dr Vasiljka Popović), i 12 sa srednjom (Slavko Keković, Muho Bećović, Nikola Marković, Desanka Jovičić, Margita Jovović, Vera Pavlović Ilić, Milena Šoć, Olga Moštrokol, Nadežda Bošković, Jelka Šaranović, Nadežda Popović i Jovanka Krstić), uz babicu Gordanu Perović sa nižom spremom. Do decembra 1962. godine upravnik Doma zdravlja bila je dr. Ljubica Medigović.
Dom narodnog zdravlja je bio podijeljen na sljedeće organizacione jedinice – opštu ambulantu (sa 4 prostorije), zubnu ambulantu sa laboratorijumom (sa tri prostorije), dječiji dispanzer (3), savjetovalište za žene i kontracepciju (koriste zajedničke prostorije), dispanzer za školsku djecu (dvije prostorije), antituberkulozni dispanzer (5), patronažnu službu (koriste zajedničke prostorije), higijensku stanicu sa službom za dezinfekciju, dezinskeciju i statističku službu (1), laboratorijum (2) i administrativno-finansijsku službu. Stručnog osoblja ima 29, dva šofera, četiri radnice i jedan zubotehnički majstor. Osim pregleda i liječenja, osoblje Doma organizovalo je i preventivnu službu, organizovanje i izvođenje vakcinacije i sistematskog pregleda radnika i školske djece. Kao i sve ustanove sa Pristana, i Dom zdravlja se početkom sedamdesetih preselio na Topolicu.